Wiesław Nowosad - Osadnictwo olęderskie w dobrach szlachty Prus Królewskich. Stan źródeł
i możliwości badawcze


Badania nad osadnictwem olęderskim w Prusach Królewskich podejmowane były już niejednokrotnie. Stan zachowania i dostępność źródeł sprawiły jednak, iż w kręgu zainteresowań badaczy znalazły się osady wiejskie należące do trzech największych własności ziemskich w Prusach Królewskich, a mianowicie miast pruskich, starostw i dóbr biskupich. Do chwili obecnej nie istniały publikacje przedstawiające stan osadnictwa olęderskiego w dobrach prywatnych szlachty pruskiej.

Brak opracowań nie pozwala odpowiedzieć dziś nawet na podstawowe pytanie o liczbę wsi należących do szlachty, a lokowanych na prawie olęderskim. Sytuacja jest o tyle trudna, iż nie istnieją również żadne drukowane wydawnictwa źródłowe, które dałyby podstawy do badań nad tym zagadnieniem. Niniejszy tekst jest więc próbą omówienia niezbyt licznego i rozproszonego materiału źródłowego, który mógłby tą lukę w jakimś stopniu zapełnić.

Na potrzeby niniejszej publikacji przeprowadzono kwerendę archiwalną w zespołach rodzinno-majątkowych dawnych właścicieli posiadających dobra w Prusach Królewskich. Szczególnie bogate w źródła dotyczące osadnictwa okazały się niezwykle różnorodne i bogate materiały jednej z najmożniejszych rodzin pruskich w XVII w. - Konopackich, ich bezpośrednich spadkobierców - Kruszyńskich oraz licznych rodzin z nimi spokrewnionych przechowywane obecnie w Archiwum Państwowym w Toruniu w zespole Archiwum Sczanieckich z Nawry. Archiwalia znajdujące się w innych zespołach rodzinno-majątkowych dla publikacji miały znaczenie marginalne. Kwerendę rozszerzono o wybrane serie ksiąg sądowych sądów działających w Prusach Królewskich oraz zbiory biblioteczne Biblioteki PAN w Gdańsku. Pewnym ułatwieniem w poszukiwaniach materiałów dotyczących osadnictwa olęderskiego w księgach sądowych znajdujących się obecnie w archiwach państwowych była z całą pewnością "Kartoteka materiałów do dziejów wsi" szerzej znana jako tzw. "kwerenda wiejska".

Efektem poszukiwań było powiększenie listy wsi szlacheckich objętych osadnictwem olęderskich o kilka nowych pozycji, a dla większości z nich udało się ustalić daty ich lokacji (pierwotnej lub odnowienia kontraktów), które były do tej pory w większości cytowanych publikacji pominięte.

Niniejszy publikację uzupełniają zamieszczone teksty kilku źródeł, które w pewnym stopniu odzwierciedlają zachowany do dziś materiał dotyczący osadnictwa olęderskiego w dobrach szlacheckich Prus Królewskich.