Melania Dereszyńska-Romaniuk - W 80. rocznicę Archiwum Państwowego w Bydgoszczy


Geneza Archiwum Państwowego w Bydgoszczy sięga roku 1906, kiedy to władze pruskie utworzyły w tym mieście Archiwum Królewskiej Pruskiej Komisji Generalnej dla Prus Zachodnich i Wielkopolski (Archiv der Königliche Preusissche Generalkommission für die Provinzen Westpreussen und Posen), na zasób którego składały się akta Komisji Generalnej dla Prus i Wielkopolski działającej od 1832 r. W związku z likwidacja wspomnianej Komisji w 1909 r. archiwum bydgoskie podporządkowano Komisji Generalnej dla Śląska z siedzibą we Wrocławiu, a w roku 1915 zmieniono jego nazwę na - Królewska Pruska Komisja Generalna dla Śląska we Wrocławiu - archiwum dla Prus Zachodnich i Wielkopolski w Bydgoszczy (Königliche Preusissche Generalkommission für Schlesien zu Breslau - Archiv für Westpreußen und Posen in Bromberg). W latach I wojny światowej część zasobu archiwum z Bydgoszczy wywieziono do Wrocławia. Wraz z odzyskaniem niepodległości archiwum bydgoskie, jako archiwum b. Komisji Generalnej w Bydgoszczy zostało podporządkowane Komisji Generalnej w Poznaniu, przekształconej wkrótce w Okręgowy Urząd Ziemski w Poznaniu. W pierwszych latach niepodległości pojawiło się kilka projektów dotyczących bydgoskiego archiwum. Ostatecznie z dniem 1 stycznia 1924 r. zostało ono przekształcone w Oddział Archiwum Państwowego w Poznaniu. Na rok przed wybuchem II wojny światowej w związku ze zmianami granic administracyjnych między województwem poznańskim a pomorskim, archiwum bydgoskie formalnie uzyskało status samodzielnego archiwum państwowego o wojewódzkim zakresie terytorialnym. W okresie międzywojennym kierowali archiwum Mieczysław Białynia-Rzepecki, a po nim Tadeusz Esman. W tym czasie prowadzono w nim porządkowanie i opracowywanie coraz liczniejszego zasobu, na który składały się zarówno archiwalia popruskie jak i polskich urzędów i instytucji państwowych z okresu dwudziestolecia międzywojennego.

W okresie II wojny światowej archiwum bydgoskie zostało jako oddział podporządkowane Archiwum Rzeszy w Gdańsku. W latach okupacji jego zasób uległ wyraźnemu zwiększeniu, między innymi o akta polskich urzędów i instytucji z okresu międzywojennego, akta miast (m.in. Bydgoszczy, Chełmży, Fordonu, Koronowa, Nakła i Solca Kujawskiego), archiwa rodzinno-majątkowe (m.in. Komierowskich z Komierowa, Szczanieckich z Nawry, Alvenslebenów w Ostromecka) i kościelne. Pod koniec wojny część zasobu archiwum bydgoskiego została wywieziona do Niemiec (Sławno, Goslar). Niektóre z nich nigdy nie wróciły już na swoje miejsce.

Od końca stycznia 1945 przedwojenny dyrektor archiwum Tadeusz Esman rozpoczął starania o zabezpieczenie pozostałego w bydgoskim archiwum zasobu. W dwa lata później, zarządzeniem Ministra Oświaty z 21 marca 1947 r. archiwum bydgoskie uzyskało status archiwum państwowego. Ze względu na szeroki zasięg terytorialny województwa bydgoskiego (utworzonego w 1950 r.) w ciągu I połowy lat 50. utworzone zostały jednostki terenowe archiwum w Bydgoszczy. Ostatecznie do roku 1958 utworzono: powiatowe archiwa państwowe w Chojnicach, Grudziądzu i Włocławku oraz oddziały terenowe w Toruniu i Inowrocławiu. W związku z reformą administracji z 1975 r. usamodzielniło się archiwum toruńskie, któremu podporządkowano jako oddziały, byłe powiatowe archiwa w Grudziądzu, a w 1981 r. również we Włocławku. W wyniku tych przemian obecnie przy Archiwum Państwowym w Bydgoszczy pozostały Oddział w Inowrocławiu oraz ekspozytura w Chojnicach. Dyrektorem archiwum bydgoskiego po odejściu Tadeusza Esmana był przez krótki czas Czesław Skopowski, po nim Józef Augustyn, Franciszek Fedorowicz, Anna Perlińska, a od 1982 r. funkcję tę pełni dr hab. Janusz Kutta.