Robert Degen - Gromadzenie zasobu w archiwach polskich w latach 1945-1989. Problem badawczy
i przegląd podstawowej literatury


Wydawać by się mogło iż termin "gromadzenie" - powszechnie używany w polskiej archiwistyce - jest terminem posiadającym jednoznacznie określone pojęcie i zakres. Niestety, dla potrzeb niniejszego opracowania konieczna była próba określenia przedmiotu i zakresu gromadzenia zasobu. Przyjęto, że jest to jedna z czterech - obok przechowywania, opracowywania i udostępniania - podstawowych funkcji archiwów, która polega na uzupełnianiu zasobu o nowe materiały. Nie jest ono działaniem przypadkowym, a zachodzącym na ściśle określonych zasadach. Możliwe jest do prowadzenia dzięki właściwemu kształtowaniu narastającego zasobu i przestrzeganiu zasad kierujących jego rozmieszczeniem. Nie zawsze gromadzenie jest działaniem systematycznym - periodyczność uzupełniania zasobu archiwów historycznych o nowe materiały archiwalne jest w zasadzie możliwa tylko w ramach sieci archiwalnej. Dlatego też czasem gromadzenie zasobu przez archiwa o charakterze historycznym powinno również oznaczać konieczność nabywania materiałów archiwalnych pozostających w rękach prywatnych, czy wytworzonych i przechowywanych przez instytucje funkcjonujące poza siecią archiwalną.

Konsekwencją takiego rozumienia gromadzenia zasobu archiwalnego jest konieczność zbadania zarówno mechanizmów kształtowania, jak i rozmieszczania zasobu. Poznanie zasad sprawowania nadzoru nad narastającym zasobem archiwalnym, kryteriów i metod oceny wartości archiwaliów, zasad brakowania dokumentacji o charakterze czasowym.

Traktując gromadzenie zasobu jako problem badawczy nie można jednak rozpatrywać go autonomicznie, w oderwaniu od innych zadań stawianych archiwom. Nigdy bowiem nie gromadzono dokumentów tylko po to, by je gromadzić, zawsze temu działaniu przyświecał jakiś cel. Spostrzeżenie to powinno determinować chronologicznie badania nad gromadzeniem zasobu w archiwach polskich - na przykład do okresu 1945-1989, w którym zadaniami archiwów przez cały czas było obok gromadzenia, przechowywanie, opracowywanie i udostępnianie zasobu, a same archiwa funkcjonowały w państwie o określonym systemie politycznym, którego totalny charakter mógł wpływać również na cel działania i rzeczywistą pracę archiwów. Kwestią dyskusyjną jest natomiast rozciągnięcie zakresu badań nad gromadzeniem archiwaliów na wszystkie sieci archiwów, bądź ograniczenie ich do jednej wybranej - jak choćby sieć archiwów państwowych, najbardziej rozwiniętej i narażonej na ingerencję czynników spoza dziedziny archiwalnej.

Liczna, choć szczegółowo traktująca zagadnienia wchodzące w zakres badań literatura oraz różnorodny - publikowany i niepublikowany - materiał źródłowy umożliwiają przeprowadzenie badań nad szeroko rozumianym gromadzeniem zasobu w polskich archiwach w latach 1945-1989. Tym nie mniej jednak złożoność problematyki skłaniać powinna do rozważania możliwości podzielenia badań na kilka etapów kolejno poświęconych naświetleniu poszczególnych zagadnień - na przykład polityki kształtowania i rozmieszczenia zasobu. Potraktowanie ich w możliwie szerokim kontekście zmian w polskiej humanistyce, osobno postrzeganej archiwistyce, polityce państwa wobec nauki nie powinno pociągnąć za sobą negatywnych skutków.