Włodzimierz Bagieński - Ewidencja ludności na południowym Mazowszu od połowy XIX w.
do połowy XX w.


Mieszkańcy stali i zameldowani na pobyt czasowy podlegali przymusowej rejestracji w urzędach najniższego szczebla administracji. Archiwalia lokalnych władz miejskich i gminnych z terenu Mazowsza w historycznych granicach przechowywane są m.in. w Archiwum Państwowym m.st. Warszawy - w jego głównej siedzibie i w oddziałach.

Archiwalna ewidencja ludności z obszaru Mazowsza południowego trafiała od 1959 r. z istniejących urzędów do zasobu Archiwum Państwowego w Górze Kalwarii. Placówka ta została zlikwidowana w połowie 2003 r., a jej zasób stanowi obecnie część zasobu Oddziału APW w Grodzisku Mazowieckim.

Dla XIX w. (aż po rok 1918) charakterystycznymi formami ewidencji ludności były księgi ludności stałej i niestałej tworzone zarówno w gminach miejskich, jak i wiejskich południowego Mazowsza - najstarszą z zachowanych do dziś jest księga pochodząca z Piaseczna, datowana na 1842 r.. Orientację w księgach ewidencji ludności ułatwiały - zachowane do dziś nielicznie - skorowidze alfabetyczne. Oprócz ksiąg ludności zakładano w urzędach kontrole cudzoziemców i kobiet. Dziewiętnastowieczna ewidencja ludności - podobnie jak i inne akta władz rosyjskich - została w czasie I wojny światowej ewakuowana w głąb Rosji. Wcześniej - w czasie powstania styczniowego, jak i później - w czasie II wojny światowej, była ona częstokroć świadomie niszczona przez powstańców i partyzantów.

Po odzyskaniu niepodległości stosunkowo długo - niemal do końca lat dwudziestych - zasady prowadzenia ewidencji ludności nie uległy zmianie. Dopiero od 1928 r. w miejsce dotychczas prowadzonych ksiąg administracja gminna na południowym Mazowszu zaczęła prowadzić rejestry mieszkańców stałych, księgi kontroli ruchu ludności oraz domowe książki meldunkowe.

Akta zawierające ewidencję ludności z lat 1939-1944 i 1944-1951 nie zachowały się w stopniu zadowalającym. W pierwszym okresie dokumentacja ta w wielu wypadkach uległa zniszczeniu na skutek działań wojennych. Natomiast akta wytworzone do końca 1951 r. zostały przejęte przez organy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

Ewidencja ludności zawiera masowe dane statystyczne, dotychczas nie wykorzystane w opracowaniach historycznych, które pozwalają śledzić migracje ludności (napływ z zewnątrz jest uchwytny poprzez zapisy miejsc urodzenia i daty przesiedlenia się z miejsca poprzedniego pobytu). Jest źródłem niezastąpionym przy badaniach składu i struktury demograficznej ludności. Może służyć weryfikacji danych o poszczególnych mieszkańcach, przydatnych w badaniach genealogicznych. W wielu wypadkach, przy braku materiałów w archiwach rodzinnych, stanowi ona bazę informacji wyjściowych do kontynuowania kwerend w - starszych od XIX w. ewidencji ludności - aktach stanu cywilnego.