Fort IX
(IVa; Heinrich von Plauen; Bolesław Chrobry)

Fort IX - w pierwotnych planach fort zaprojektowano jako większy, niesymetryczny, trapezowy fort pośredni, zbliżony kształtem do niesymetrycznego fortu głównego. Koncepcja kształtu i wykorzystania fortu zmieniła się jednak jeszcze przed rozpoczęciem jego budowy. W 1877 r. powstał projekt dzieła jako symetrycznego, pięciobocznego fortu głównego, silnie zredukowanego tak pod względem skali jak i wyposażenia. Zadaniem fortu była ochrona twierdzy od strony zachodniej. Zasięg dział baterii sięgał do przyległych miejscowości Czerne Błota - Stary Toruń - Nieszawka.
Budowę dzieła rozpoczęto w 1882 r. i ukończono w 1884 r. lub następnym. Koszt budowy wraz z wykupem z rąk prywatnych gruntów wyniósł 1.148.480 marek niemieckich. Ostatecznie Fort IX (funkcjonujący wówczas jako Zwischenfort IVc) stał się małym, nietypowym, dwuwałowym fortem artyleryjskim. Rozpiętość fortu mierzona w narożnikach szyi wyniosła zaledwie 176 cm. Wał dolny przebiegający na odcinkach obu czół i barków miał stanowiska artylerii, a w szyi stanowiska piechoty. Fosa obustronnie osarpowana broniona była przez 4 kaponiery: czołową dwustronną, dwie kaponiery barkowe (jednostronne) i jedną, dwustronną, szyjową będącą jednocześnie częścią mostu przez fosę. Koszary szyjowe (jak w innych fortach głównych) były dwukondygnacyjne. Piętra połączone były czterema klatkami schodowymi. Korytarze kondygnacji górnej kończyły się wyjściem na wał dolny. Główny ciąg komunikacyjny stanowiła poterna główna z której rozchodziły się korytarze górne koszar szyjowych, a tuż za nimi w ciągu niewielkie pomieszczenie prochowni (po lewej) i magazynu prowiantowego (po prawej). Dziedzińce fortu silnie zredukowano do tego stopnia, że niemal całą ich powierzchnię zajmowały pochylnie prowadzące na wał górny. Podobnie jak inne forty główne wzniesione w pierwszym etapie budowy pierścienia toruńskiego, Fort IX otrzymał elementy dekoracyjne koszar szyjowych. Brama wjazdowa zwieńczona została attyką i narożnymi wykuszami.
Do fortu prowadziła wybudowana w 1890 r. droga dojazdowa o długości 125 m i szerokości 8 m tzw. "szabrowana" (o nawierzchni z drobno tłuczonego kamienia lub tłuczonej cegły), częściowo (niedostatecznie wg sprawozdania z 1928 r.) zamaskowana. Dojścia na niewielki plac broni broniła brama z ciężkiej kraty fortecznej (krata pierwotnie opasała również cały fort). Do wnętrza dzieła można było się dostać bramą główną, przez most o konstrukcji żelaznej przerzucony ponad fosą, którego część stanowiła również dwustronna kaponiera szyjowa. Powłoka jezdni mostu była "szabrowana". Długość mostu 7 m, szerokość 5 m. Wejścia do wnętrza fortu bronił dodatkowo żelazny most zwodzony.
Dalszych modernizacji obiektu dokonano już w 1894 r. Przede wszystkim wzmocniono sklepienie betonową płytą o grubości 1 metra i zwiększono nasyp ziemi. W 1898 r. założono w forcie instalację wodociągową oraz elektryczną podłączoną do Elektrowni Miejskiej. Od 1912 r. natomiast elektryczność produkowana była już z wykorzystaniem własnych motorów Diesla. Rok wcześniej stoki dzieła opasane zostały zamaskowanymi krzewami przeszkodami z drutu kolczastego.

Od 1920 r. ogołocony z wyposażenia fort, po niewielkich naprawach (m.in. instalacji elektrycznej i wodociągowej) i remontach konserwacyjnych stał się siedzibą 8. Okręgowego Szpitala Koni i czasowo szkołą podkuwaczy koni. Sporadycznie też służyła jako koszary dla wojk uczestniczących w manewrach. Wg raportu z 1926 r. sporządzonego przez mjr Podlasieckiego z Zarządu Fortecznego Toruń Fort IX mógł pomieścić 1 batalion piechoty i składał się z:

• 11 otwartych stanowisk dział
• 2 punktów obserwacyjnych
• 23 pomieszczeń mieszkalnych
• 18 magazynów
• 2 kuchni
• 1 piekarni
• 4 pomp artezyjskich

Dewastacja fortu postępowała już od drugiego dziesięciolecia XX w. Wycofujące się wojska niemieckie jeszcze w 1919 r. wymontowały uzbrojenie i fragmenty pancerza (w tym wieżyczki obserwacyjne wz-90) oraz uszkodziły instalację elektryczą, telefoniczną, telegraficzną oraz kanalizacyjną. Dalsze zniszczenia obiektu przyniosły lata powojenne, a szczególnie działania rozbiórkowe z lat 60-tych oraz modernizacje obiektu prowadzone przez kolejnych jego właścicieli. Rozebrano obmurowanie fosy i kaponier, częściowo zniwelowano wał lewego barku, zasypano fosę i czoła barków oraz całkowicie zniszczono baterię wraz ze schronem. Jednocześnie w ramach prac modernizacyjnych niemalże całkowicie zabudowana została lewa strona fosy nasady.
W 1971 r. podjęto decyzję o wpisaniu fortów do rejestru zabytków (Fort IX wpisano pod nrem 67/A). W odniesieniu do Fortu IX decyzja ta powtórzona została dodatkowo w 1980 r. (pod nrem 348)

Dojazd do fortu z centrum miasta jest stosunkowo łatwy. Najprościej dojechać tu tramwajami MZK linii 1 i 2 i wysiąść przy stadionie "Apatora". Fort znajduje się przy skrzyżowaniu ulic Broniewskiego i Okrężnej, między stadionem, a budynkami firmy "Merinotex". Obecnie obiekt słabo wyróżnia się od otoczenia; widoczny od ulicy Broniewskiego częściowo zniwelowany lewy bark silnie zarośnięty jest krzewami i drzewami. Druga strona fortu dość szczelnie zabudowana jest garażami i niewielkimi budynkami. Na wały i majdany fortu można dostać się bez problemu rozkopanym lewym barkiem. Obecni właściciele obiektu nie czynią również przeszkód w oglądaniu koszar szyjowych od zewnątrz
Więcej zdjęć z fortu znaleźć można w GALERII FOTO