Natura, Homines, Historia 2020
Michał Żerkowski
Kognitywne i ewolucyjne podejścia w antopologicznych badaniach nad animizmem
W klasycznej, intelektualistycznej koncepcji animizmu ufundowanej przez E.B. Tylora animizm, uznany za „minimum religii”, analizowany był w kategoriach natywistycznych i naturalistycznych. Te ostatnie tendencje zaadaptowane zostały później przez zorientowaną emocjonalistycznie antropologię psychoanalityczną G. Róheima, natomiast aspekt intelektualistyczny doczekał się rozwinięcia w pracy R. Hortona – znaczącego źródła inspiracji dla poinformowanego kognitywnie S.E. Guthriego. W tym samym czasie w ramach nacechowanego psychoanalitycznie nurtu antropologii powstaje praca A.I. Hallowella poświęcona światopoglądowi Odżibuejów, która dla przyszłych antropologów kulturowych okaże się początkiem „nowego animizmu” i kulturalistycznych koncepcji związanych z perspektywizmem i zwrotem ontologicznym, traktujących animizm jako jedną z możliwych kulturowo konstruowanych ontologii i tym samym paradygmatycznie stojących w opozycji do naturalistycznego podejścia reprezentowanego przez kognitywnie i ewolucyjnie zorientowanych badaczy religii, takich jak S.E. Guthrie, D. Sperber, S. Atran, H. Whitehouse, czy P. Boyer. Ci ostatni zakładają, że religia jest efektem ewolucyjnie wykształconych sposobów działania ludzkich mechanizmów poznawczych (sam Guthrie przyjmuje, że owe sposoby działania prowadzą do antropomorfizacji i animizmu definiowanych jako fundamenty religii). Przez „animizm” rozumie się tu strategię interpretacyjną, zgodnie z którą rzeczy i zjawiska traktowane są jak istoty żywe: samonapędzające się, działające teleologicznie i posiadające określone zdolności kognitywne. Choć interpretacja oparta na algorytmie fałszywej atrybucji życia może wydawać się systemowym błędem poznawczym, to jest to – zdaniem jej zwolenników – błąd adaptacyjnie uzasadniony i stąd ewolucyjnie trwały. Celem referatu jest przedstawienie współczesnych naturalistycznych koncepcji animizmu, które reprezentowane są w obszarze zorientowanej kognitywnie i ewolucyjnie antropologii kulturowej.
O autorze
Magister, etnolog i antropolog kulturowy, doktorant w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Łódzkiego. Zajmuje się antropologią psychologiczną, historią antropologii kulturowej i idei. Zaangażowany w projekty badawcze z obszaru etnopsychologii i antropologii kognitywnej. Organizator Polskich Seminariów z Antropologii Psychologicznej w IEiAK UŁ. Członek Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego oraz International Union of Anthropological and Ethnological Sciences.
Michał Żerkowski
Cognitive and Evolutionary Approaches in the Anthropological Study of Animism
In the classical intellectualist conception of animism founded by E.B. Tylor, animism, considered as a ‘minimum definition of religion’, was analysed in nativistic and naturalistic terms. The latter tendencies were later adapted by the emotionally oriented psychoanalytic anthropology of G. Róheim, whereas the intellectualist aspect was developed in the work of R. Horton, who was a significant source of inspiration for the cognitively informed S.E. Guthrie. At the same time, within the anthropology that is psychoanalytically oriented, A.I. Hallowell wrote his work on the worldview of the Ojibways, which for future cultural anthropologists would prove to be the beginning of the ‘new animism’ and culturalist concepts related to perspectivism and the ontological turn, treating animism as one of the possible culturally constructed ontologies, and thus paradigmatically standing in opposition to the naturalistic approach represented by cognitively and evolutionarily oriented scholars of religion, such as S. E. Guthrie, D. Sperber, S. Atran, H. Whitehouse, or P. Boyer. The latter assume that religion is the result of evolutionarily developed ways in which human cognitive mechanisms function (Guthrie himself assumes that these ways of functioning lead to anthropomorphism and animism defined as the foundations of religion). What is here understood by ‘animism’ is an interpretative strategy according to which things and phenomena are treated as living beings which are self-perpetuating, teleologically acting, and possess certain cognitive capacities. Although an interpretation based on the algorithm of false attribution of life may appear to be a systemic cognitive error, it is, according to its proponents, an adaptively justified and hence evolutionarily persistent error. The aim of the paper is to present contemporary naturalistic concepts of animism which are represented in the field of cognitively and evolutionarily oriented cultural anthropology.
About author
Michał Żerkowski - MA, ethnologist and cultural anthropologist, doctoral student at the Institute of Ethnology and Cultural Anthropology of the University of Łódź. He deals with psychological anthropology, history of cultural anthropology and ideas. He is involved in research projects in the field of ethnopsychology and cognitive anthropology. An organiser of the Polish Psychological Anthropology Seminars at the Institute of Ethnology and Cultural Anthropology of the University of Łódź. A member of the Polish Folklore Society and the International Union of Anthropological and Ethnological Sciences.